Tryptyk Świętej Rodziny
Kościół > Zabytki
TRYPTYK ŚWIĘTEJ RODZINY
MÓJ BRZEG - Romuald Nowak
Ołtarz św. Rodziny z Bąkowa
Po
poświęceniu kościoła w 1967 r. i jego ponownej konsekracji w miejscu barokowego
ołtarza głównego pojawiły się jedynie charakterystyczne siedziska dla kapłanów
i ministrantów, a jedyną ozdobą tej części prezbiterium pozostawały betonowa
mensa projektu inż. Łowinskiego i
piaskowcowe, renesansowe epitafium Johanna Thomasa ze sceną Zejścia
Chrystusa do otchłani.
Dopiero na przełomie kwietnia i maja 1998 r. w tym miejscu pojawił się ołtarz św. Rodziny, przeniesiony tu z nawy północnej kościoła św. Mikołaja.
Warto w tym miejscu przypomnieć jego historię. W momencie powstania pełnił on funkcję ołtarza głównego w kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Bąkowie koło Grodkowa. Na początku XVII w., w kościele przejętym przez protestantów, pełnił on nadal taką funkcję. Z tego względu w 1608 roku został wzbogacony o malowaną na desce predellę z przedstawieniem Ostatniej Wieczerzy. W latach 1911-1912 poddany został zabiegom konserwatorskim, polegającym na wzmocnieniu konstrukcji szafy. W 1964 został zdemontowany i przekazany do Muzeum Diecezjalnego we Wrocławiu, gdzie w okresie od lipca 1964 do marca 1965, w tamtejszej pracowni poddawany był zabiegom konserwatorskim z myślą o przeniesieniu go do remontowanego kościoła św. Mikołaja w Brzegu.
W lipcu 1967 uroczyście przekazany decyzją kardynała Bolesława Kominka do kościoła św. Mikołaja w Brzegu, gdzie został umieszczony na wschodniej ścianie nawy północnej, pełniąc funkcję ołtarza bocznego. 5 stycznia 1970 ołtarz wpisany został do rejestru zabytków ruchomych województwa opolskiego (nr rej. Ks.B. t.1 429/70). W 1998 r. przeniesiony do nawy głównej w apsydzie wschodniej, gdzie do dziś pełni funkcję ołtarza głównego. Przeniesienia oraz drobnych zabiegów konserwatorskich dokonała Pracownia Konserwacji Dzieł Sztuki Jerzego Czajora w Opolu.
Nową oprawę ołtarza i jego aranżację zaprojektował Jerzy Masternak z Kotowic, konstrukcję stalową, mocującą tryptyk wykonano pod kierunkiem inż. Banika w warsztacie Nadodrzańskich Zakładów Przemysłu Tłuszczowego SA w Brzegu, a formy ornamentalne i figury ze stiuku, umieszczone po bokach wykonali uczniowie klasy renowacji Zespołu Szkół Budowlanych w Brzegu. W 2009 r. rozpoczęto kolejną kompleksową konserwację tryptyku, którą do grudnia 2010 r. prowadziła Maria Regulińska z Wrocławia.
Ołtarz brzeski należy do nielicznej grupy zachowanych do naszych czasów śląskich gotyckich retabulów szafiastych z rzeźbiarskim prezentacyjnym przedstawieniem Wielkiej Świętej Rodziny w części środkowej, związanym z ideą Niepokalanego Poczęcia, a zarazem z żywym na Śląsku kultem św. Anny. Równocześnie jest jedną z zaledwie kilku nastaw z rzeźbionymi kwaterami awersów skrzydeł, na których zilustrowane zostały sceny z życia świętych Joachima i Anny oraz z dzieciństwa Najświętszej Marii Panny.
Wnętrze szafy środkowej wypełnia kompozycja przedstawiająca Świętą Rodzinę, składającą się z 25 postaci. Podzielona poziomym pasem, będącym gzymsowym zwieńczeniem ławy scena prezentuje siedzące na niej w dolnej części niewiasty z dziećmi. W środku siedzi Maria z Jezusem, a obok niej jej matka św. Anna. Obok niej, po prawej stronie siedzi Maria Kleofasowa, córka św. Anny z drugiego małżeństwa z Kleofasem, która poślubiła Jakuba zwanego Alfeuszem, z którego to związku urodziła się czwórka dzieci: Jakub Młodszy, Józef Sprawiedliwy, Szymon, Juda Tadeusz, przedstawionych na tryptyku z Bąkowa jako czterej stojący młodzieńcy, odziani w powłóczyste szaty. Po lewej stronie Marii, na oparciu ławy siedząca postać to Maria Salome, córka św. Anny z trzeciego małżeństwa z Salomasem. Młodsza córka Anny wyszła za mąż za Zebedeusza, z którym miała dwójkę synów Jakuba Starszego i Jana Ewangelistę. Na brzeskim tryptyku przedstawiono Jakuba jako siedzące na kolanach Marii Salome dziecko, trzymające prawą ręką owoc granatu, a Jana jako stojącego młodzieńca z kielichem w lewej ręce.
W górnej partii środkowej szafy tryptyku umieszczono kolejne czternaście postaci, związane więzami rodzinnymi z Anną i Marią. Nad Anną znalazły się popiersia jej trzech kolejnych mężów, Joachima, Kleofasa i Salomasa. W ten sposób nawiązano do trzykrotnego zamążpójścia św. Anny, nazywanego po łacinie trinubium. Na przeciw nich, nad Marią w dolnej części tryptyku znalazło się popiersie Św. Józefa, męża i oblubieńca Marii, opiekuna Jezusa, na którego wskazuje lewą ręką, prawą trzymając na sercu.
Na skrajnych osiach górnej partii, umieszczone zostały popiersia mężów kolejnych córek Anny, przedstawionych w dolnej kondygnacji. Po prawej stronie Alfeusz, prawdopodobnie brat Józefa - męża Marii, nad figurą swej żony Marii w dolnej części. Po lewej stronie Zebedeusz rybak i szkutnik, nad popiersiem swej żony Marii w dolnej części. W górnej części znalazły się też popiersia Memelii, Eliuda i Serwacjusza. Siostra Anny Esmeria znalazła się na tryptyku z Bąkowa w grupie postaci po prawej stronie, tuż obok Alfeusza, po jego prawej stronie. Obok niej Elżbieta ze swym mężem Zachariaszem. W górnej listwie obramienia szafy pojawiają się dekoracyjne motywy. Ich bliższa analiza, nie pozwala jednak uznać je za datę, a raczej za gmerk odnoszący się do autora lub fundatora tryptyku.
Szafę środkową flankują dwa skrzydła z płaskorzeźbionymi kwaterami ze scenami z życia Joachima i Anny oraz Marii: Spotkanie przy Złotej Bramie w Jerozolimie, Odrzucenie Ofiary Joachima, Narodziny Marii i Ofiarowanie Marii do świątyni.
Uzupełnieniem tak skonstruowanego programu ołtarza są przedstawienia malowane na rewersach skrzydeł. Na prawym rewersie przedstawiono postać św. Mikołaja. Ukazano go w stroju biskupim, z księgą, na której grudki złota, w prawej ręce oraz z pastorałem w lewej. Na lewym skrzydle św. Jadwiga w postawie stojącej, w stroju księżnej z mitrą książęcą na głowie, z modelem trzebnickiego kościoła w prawej ręce. Malowane bez zaprawy kompozycje figuralne reprezentują cechy typowe dla śląskiego malarstwa gotyckiego późnego średniowiecza, ale zwłaszcza w sposobie komponowania i ujęcia postaci pojawiają się już wyraźne wpływy malarstwa renesansowego.
Na początku XVII średniowieczny tryptyk uzupełniono w 1608 r. o malowaną predellę, na której przedstawiono scenę Ostatniej Wieczerzy. Jej autorstwo potwierdza sygnatura: GEMALT AD 1608 / DAMALS PSCH (G)EWESE BARTOLOMEUS SCHWARTZ. Bliżej nieznany malarz Schwartz mógł pochodzić z cechu brzeskich malarzy. Być może jest on identyczny z monogramistą SB, który jest autorem obrazu ołtarzowego z 1615 r. w kościele św. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Jędrzejowie k. Grodkowa.
Twórcę tego gotyckiego ołtarza możemy określić dość pojemnym określeniem – Pracownia Śląska. Najbliższe mu stylistycznie wydają się pochodzące z tego samego okresu ołtarz z Szymocina (ok. 1515) i retabulum ze zbiorów Minutoli z pocz. XVI w. (obecnie zbiorach warszawskiego Muzeum Narodowego). Ołtarz należy traktować jako jeden z ciekawszych przykładów adaptacji średniowiecznych tryptyków rzeźbiarskich do nowych funkcji przez dodanie do szafy malowanej predelli.